Italie

Uß de Wikipedia
D Vaahn va Italie;
D Vaahn va Italie;

Italie[1] (amplisch: Repubblica Italia) es ö Land em Südeuropa. D Republik litt injeklemmt tösche mierere Deelmere der Meddelmeeres, wäe dr Adriatisches Meer (em Oste), Ionisches Meer (em Südoste), Tyrrhenisches Meer (em Südweste) unn dr Ligurisches Meer (em Nordweste). Di Inseln Sizelie, Sardinie unn dr Franzüsesche Korsika bejrenze di westlische Meere. Öt Land hat en langjereckte Form unn öt es jrüßdeels berjrich. Va Kalabrie bis d Stad Genova in Ligurie litt de berjrücke va di Appenine. De Alpe jrenz va doa aaf en förme d Jrenz mit d Länger Frankrich em Weste, Däe Schweijz en Österrich em Norde en däe Schlowenien em Oste. D Berje dr Alpen sinn bes zo 4.635 Meter huh (dr Matterhorn op d Jrenz mit däe Schweijz es d hükßde Stelle des Landes.) Töösche di Berje en di Appenine litt dr flaache Po-Ebene. Öt jüüv ooch noch zwee Ministaate in Italie: San Marino unn d Vatikanstad in d italienische Hauptstadt Rom. 2016 wonnde do 60.599.936 Lüh op 301.339 KM². Domit jüüv öt eng Deechde va 204,7/KM².

Jliidereng[Ändere · der Quälltäx ändere]

D Rejiunen ä Italie;

Italie es verdeelt ä 20 Rejiunen:

  • Dr Aostadaal litt em Nordweste des Landes. Hei wääd ä franzüsische Sprooch jekalld.
  • Piemont, däe Lombardei, Emilia-Romagna unn Veneto linn em Po-Ebene. Hei läävd mier als 40% d italienische Bevölkereng. In d Rejiun Veneto litt de wältbekannde Stad Venedig, die bekannd steet um sinne Kanalen unn historejische Bedeuteng unn Gebäude.
  • D nördlichste Rejiun es Trentino-Alto-Adige. Dees Regiun litt em d Alpe. Etnisch jeseehn is öt Rejiun zo verdeele tösche en italienische Deel em Süde d Rejiun unn en Dütsche Rejiun, die bekannd steet als Südtirol. No d Eeschte Wältkriisch kääm dees Jebiid ä Italie, äwwer doför jehüürde öt zo Österrich. D lokalen Dütsche Sprooch unn Kultur es zwar d Versuchenge zom 'Italienisereng' sihr lewendig.
  • Friaul-Julische-Venetien litt em Oste unn jrenzt aan Schlowenien unn nördlisch aan Österrich. Engem lokalen Sprooch, Friualisch genannd wird hei jekalld. Zo dr Jrenze mit d Schlowenien jüüv öt ooch Schlowenische Jemengschaffte.
  • Lijurie litt em Lijurisches Meer unn jrenzt westlisch ä Frankrich. Öt es berjrich un d Stadt Genova, lokaal d jrüßde Stadt, steet historisch bekannd als jebuutsööt vun Kristoffel Kolumbus.
  • Dr Toskan unn Umbria sinn eher Landweetschafftlisch unn Touristisch jeprägt. Diese Rejiune schto bekannd um d Olivenhainen unn Weinbau.
  • Latium, Abruzzen, Marche, Molise, Kampanie, Basilikata unn Kalabrie fööme zosamme Süditalie. Ä Latium litt d Hauptstadt Rom. Ä Kampanie litt de aner jrüße Stadt Napels. Ä dieser Umgeweng wääd de Maffia jeförschtet.
  • Zom Schluß sinn Sizilie unn Sardinie zwee jrüße Insels ins Meer mit ejene Sprooch unn Kultur, die sisch jans unterschiid vun dem standarditalienischen Sprooch unn Kultur.

Jesjischde[Ändere · der Quälltäx ändere]

Italie hat eng sihr lange Jesjischde. D italienische Sprooch däe jekalld wääd in öt Land, schtammt uus däe Ziit dat d Latinische Volk sisch niederjelasse hat an dr Adriatische kust. Anger Völker däe in Italie läävde, sinn d Etruske, Apulier, Ligurier, Sabiner unn, in dr Po-Ebene d Keltische Gallier. D dominante Kultur wääd jedoch d Latinische. Öt Latinische Volk voreenigte sisch zom, in d Gesjichde, sihr bekannde Romänen, genannd noh d Stadt Rom. Va dieser Stadt ous eröwwerden de Romäne Etruskische Gebiete in dr Toskan un Umbrie, spääter ooch dr Po-Ebene. Sihr fröh eröwwerden sie deler va Südeuropa, ävver d Gebiete nördlisch d Alpen könnten sie vüül minder leech eröwwern dörsch Kriische mit d lokalen germanischen unn keltische Völkern. Jrüße Deler va Frankrich unn ooch öt aw Belsch dagegen wääde schneller eröwwerd rum öt Joohr 0, sowie ooch öt Rhingland.

In 476 AD wääd öt West-Romänische Rich zom Fall jebraach dörsch Invasiune va Germane. Rom bliev äwwer wichtig als relijiuse unn Päpstlisches Zentrum. D Stadt wääd Zentrum dr rilletiv nüüh Kristlische Kirsche, die jez als Katholesch aanjedeut wääd. Dr Einflöß in janz Europa wor aanfängjelisch jedoch jering. Öt jüüv ooch kengem 'italienische Staat'. Öt Land wor verdeelt in mierere klengen Staaten.

Ä anger wichtije Ziet wor de Renaissance. Mitnahm Städte wie Florence blühde. Öt wor d Ziet va Wöötlisch, d Wiederjebuut va d Jrechisch-Romänische Vorziet. Öt jüüv domols vüül Interesse för Kunst, vorzietlische Kultur unn Wisseschaff. Eng sihr bekannde Persun wor Leonardo da Vinci, dae hüüksche Daag aanjeseht wääd als Jenie, weje sinn Entdeckungen, Inventiunen, Schriewe usw.

Öt Italie va hüüksche Daag entstand in 1861, als dr König va Savoye, opp d Jrenz tösche Frankrich unn (Nord-)Italie, öt Königrich Italie verköndijet. D Bezühunge mit d päpstlische Autorität wor schwer, weil deren Staat dr italienische Staat mittendörsch broch. Enge Kreeg hat als Folge, dat Rom d italienische Hauptstadt wääd. 1922 wor Diktator Benito Mussolini aan d Maach gelangt. Sinn fascistischen Regime bliiv bis 1943, in dr zweete Weltkriisch zom Maach. Er es in 1946 exekutiirt wäede dörsch engen wötende Schare. Ouch dat Joohr wääd öt Königrich opjejiiwwe. 50'er Joohre wääd Italie Mitjliid dr Navo unn dr Europäische Jemengschaff.

Websigge[Ändere · der Quälltäx ändere]

 Commons: Italie – Album mit Bilder, Filemche un Tön op Wikimedia Commons
  1. Heinrich Koch: Kölsche Verzällcher. II. Bändchen. Köln, 1909, S. 38