Luxemburjesche Sprooch
(Sigge op Bönnsch)
unn jeshrivve wii_mer_t_shprish
(mieh Sigge jeshrivve wii_mer_t_shprish)
Et Luxembuerjesch (äje Bezeechnong Lëtzebuergesch) ess de Nationalsprooch von de Luxembuerje. Et basiert op däm moselfränkesche Dialekk, dä en Luxembuerch tradetionell jeschwad wiërd. 1984 ess et per Jesetz zor National- on Verwaltongssprooch jemat wudde. Ande Verwaltongssprooche sen Huhdeutsch on Franzüsesch. Ensjesammp spreche rond 400.000 Minsche Luxembuerjesch en Luxembuerch on en dä Jrenzjebiete en Deutschland on Belje, dobei sen 50.000 bes 100.000, die't als Frembsprooch jeliehrt hann.
Sitwatioon em Land
[Ändere · der Quälltäx ändere]Fass all Luxembuerje könne Luxembuerjesch, Huhdeutsch on Franzüsesch, vleech net all drei perfekk, ävve doch öörntlich. All drei kommen och em Alldaach vür. Et Huhdeutsch wiërd vür allem en de Schull on för Zeidonge benutz. Met Franzüsesch hät me op de Ärbeed vill ze donn on et wiërd för ärch offiziëll Aanjeläjenheete jenomme, wie zom Beispill för de Jesetzestexte udde wann de Jrußherzoch en Red hält. Et Kinno udde Theate ess och op Huhdeutsch udde Franzüsesch, ussedäm wiërd natüerlich och vill deutsch on franzüsesch Fäänsinn jeluurt. Jeschrevve wiërd et Luxembuerjesch noch net ësu vill wie die ande zwei Sprooche, ävve dat ess sich am entwickele. Et jit och ën offiziëll Räächschreibong, die att e paar Mol nohjebesset wuerdt.
Söns benutze de Luxembuerje ehr Sprooch vill. Et jit keene Trend, op et Huhdeutsch ömzewechsele, su wie't en Deutschland de Fall ess. Die mieste enheemesche Radio- on Fännsinnsstatioone sen op Luxembuerjesch on selëvs om Amp udde vür Jereech wiërd et jesproche. För de Uslände, die em Land läve on/udde ärbeede, wääde Kurse aanjebodde, för de Sprooch ze liehre.
Beschrievong von de Sprooch
[Ändere · der Quälltäx ändere]Uersprünglich ess et Luxembuerjesch ëne deutsche Dialekk on als solche nix andes wie uns Ripoarisch Platt. Duerch de polittesche Äjenständichkeet kunnt et Luxembuerjesch sich ävve wiggerentwickele. Me hät ën Räächschreibong jefunge, de Woordschatz usjebaut on och de Jrammatik fassjelaat, wann och dat alles noch net ësu eng jefass ess wie z. B. bem Huhdeutsch (ävve dat moss jo keene Nohdeel sen). Doduerch ess et Luxembuerjesch hüggzedaach keene Dialekk mieh, sondern wiërd von de mieste Sproochwessenschaftlere als äje Sprooch aanjesinn.
Trotzdäm hät et, wie bovven att jesat, singe Uersprung en ënem moselfränkesche Dialekk. Wäll et Moselfränkesch eng mem Ripoaresch verwandt ess (zesamme nennt me se Middelfränkesche Sprooche), finge mir och vill Ähnlichkeete met unsem Platt. Donevve jit et natüerlich Ungescheed. Övve beede welle me hee ëns ëne kuerten Övveblick jäve.
Ähnlichkeete mem Ripoaresch
[Ändere · der Quälltäx ändere]- De Konsonante sen, wa'me se mem Huhdeutsch on mem Ripoaresch verjlich, fass jenau wie em Ripoaresch. Paar Beispill: lux. Päerd, rip. Pääd, hd. Pferd — lux. déif, rip. deef, hd. tief — lux. liewen, rip. läve, hd. leben — lux. wat, rip. wat, hd. was.
- Et g wiërd midden en ënem Woord udde am Engk weech usjesproche, z. B. Bierg sprich sich "Biërch", Lager sprich sich "Larer".
- Vill Wöörd sen jlich udde ähnlich: och = och, vill = vill, op = op, Kabes = Kappes, meng Fra = ming Frau.
- Vill Verbe sen onräjelmäßich, z. B. soen (= sare): ech soen, du sees, hie seet, mir soen, dir sot, si soen.
- Et jit keene Ungescheed zweschen Nominativ on Akkusativ. Su wie mir sare: "Dä iëschte Mann schlät dä andre Mann", su heeß et do: Den éischte Mann schléit den anere Mann. Op Huhdeutsch möt me hee zwei verschiddene Atikkele benutze ("der" on "den").
Ungescheed vom Ripoaresch
[Ändere · der Quälltäx ändere]- De Vokale hann sich komplett andes entwickelt. Zom Beispill ess et i zom Deel zo ënem a jewudde (hd. "in" → lux. an) on et a widderöm zom u (hd. "an" → lux. un). Och söns sen de Vokale janz anders on maache de jrüßte Schwierichkeete, wa'mer et Luxembuerjesch verstohn udde spreche well. E ö on e ü jit et jar ni' mieh en dä Sprooch, do hann se e on i drus jemat.
- Am Anfang von ënem Woord wiërd et g net weech jesproche sondern wie em Huhdeutsch.
- Vür ënem t ess et s zom Deel (net emme) zo ënem sch jewudde, z. B. d'Bescht = et Beste. E t am Engk von ënem Woord fällt och nit fott, sondern wiërd usjesproche, z. B. hie sëtzt = hä sitz.
- Die Endong -en wiërd miestendeels usjesproche, nur wann bestemmte Konsonante drop folëje, fällt et -n fott. (Dat wiërd Efeler Räjel jenannt, wäll me't en de Eefel och ësu mät.)
- Et sen vill mieh franzüsesch Wöörd dren als bei uns. Vill jeliehrte Wöörd sen och dobbelt övvenomme, eemol us'm Huhdeutsch on eemol us'm Franzüsesch. Dröm ka'me sare e Kommentar udde och e Commentaire.
- Ärch vill Wöörd krijjen en de Mehrzahl -er hingen draan, zom Beispill sät me do Dialekter för "Dialekte".
Beispilltex
[Ändere · der Quälltäx ändere]E schön Beispill för die Ähnlichkeet mem Ripoarisch ess dat foljende Sprichwoord, wo me keen Övvesetzung för bruch:
Dann noch jet us däm luxembuerjesche Wikipedia-Atikkel övve Bonn:
Bonn ass eng Stad an der Bundesrepublik Däitschland. Mat engen 325.000 Awunner (2011) läit se u béiden Uwänner vum Rhäin am Süde vun Nordrhein-Westfalen. Hir Ufänk ginn 2000 Joer zréck op germanesch a réimesch Siidlungen. Domat ass et eng vun den eelste Stied an Däitschland. Am Laf vum 19. Joerhonnert huet d'Stad duerch hir Universitéit op sech opmierksam gemaach, déi sech zu enger vun deene bedeitendsten däitschen Héichschoulen entwéckelt huet. Wéinst der Trennung vun Däitschland nom Zweete Weltkrich an Zone war Bonn vun 1949 bis 1990 provisoresch Haaptstad a bis 1999 Regierungssëtz vun der Bundesrepublik Däitschland. Haut hunn ëmmer nach sechs Bundesministerien hei hiren éischten Dingschtsëtz.