Mestreechs

Hee di Sigg_is_op Kölsch
(mieh kölsche Sigge)
unn jeshrivve wii_mer_t_shprish
(mieh Sigge jeshrivve wii_mer_t_shprish)

Et Mestreechs udder Maastrichter Platt es dat Platt, wat se em ahle Deil vun dä Stadt Maastrech kalle, di jans em Sööde vun der Neederläng aan der Maas litt. De Mestreechse saare Mestreechs doför, de Nederlander Maastrichts. Et Mestreechs es ene Limborjische Dialekt, dä ävver jät mieh wi ander Limborjesche Sprooche ene jeweße Enfloß um Franzüüsesch aan sesh hät.

Et Mestreechs schingk norr_en zemlesh lebändijje Sprooch ze sin.

Jränze un Eijeschaffte

Et Mestreechs es ene Deil vum Wessjermanische Dialek_Kontinuum un dröm ähnlesch met dä Dialekte drömröm.

De Sprooche em Land öm Maastrech sin anders wie et Mestreechs. Och en dä Dörper un vörmoolijje Jemeinde Itter, Borgharen, Amby un Heer, di em Joohr 1970 noh Maastrech enjemeindt woodte, schwaade se eijene Sprooche, och wann ene Houf Maastrechter noh dohen ömjetrocke sin, die dat wall nit donn.

Typpesch Mestreechs

E paa Eijeheite hädd et Mestreechs för sesch allein, un e paa fengk mer och em Land tiräk drömeröm, ävver nit angeschwoh. För de Lück vun ußerhallef klengt dat dann „tüppesch Mestreechs.“ Doh kam_mer aanföhre:

• Dat öff jebruchte lange ae [εː] (IPA) vun ander Limborjesche Sprooche kennt mer em Mestreechs jaa nit. Doför säät mer em Mestreechs ee [e:] (IPA). Dat Woot gere — bei uns „jähn“ wi en „esh han desh jähn“ — hätt mer övverhoup bloß em Mestreechs. Dat sull vum Enfloß vum modärne Neederlängsch kumme.
• En -sj udder en -sch [ʃ] (IPA) aam Ängk vun enem Woot hädd_et Mestreechs sellver nit, et kütt bloß en Främbwööter vür. En ander Dialekte en Limborsh es et dermiehts nit selldener, wi bei uns, udder em Deutsch. Em Norde en Limborsh jidd_et och Dialekte, die kei -sj am Engk vun Wööter han, ävver em Sööde es det Mestreechs der einzijje. För unsere „Fesch“ säät mer en Maaßtrish vès un ußerhallf vèsj un vösj.
• Et Mestreechs häd als einzije Sprooch vun däm Limborjesche Knubbel dat aajt ov aajd [aːjt] (IPA), för e Beishpell en esu Wööter, wi aajd, dat bedügg „ahl“, un zaajt, dat bedügg „Salz“. Ander limborjesche Sprooche han doför aan dä Ställe ald, aad, awd, aod un oud. Dat oud känne mer jo uch ussem Wäßripoaresch.
• Jraad wi em Wäßripoaresch trick mer och em Mestreechs de Sellefsluute Jähn janz besöndesch lang. De Ongerklasse en der Jesellshaff un de Kraade donn et extra doll, ävver et fälld överall op. Dood ens verjliishe:

Mestreechs Platt						Ander Limborjesch						Bei ons
	maan		[maːn] (IPA)				man		[mɑn] (IPA)				Mann
	keend		[keː/nt] (IPA)				kind kèndj		[kı/nt] (IPA) [kɛɲtj] (IPA)				Kėnd Panz
	hoond		[hoː/nt] (IPA)				hónd hóndj		[hont] (IPA) [hoɲtj] (IPA)				Hongk

Ongerscheide zwesche em Mestreechs un ander Lėmborjesche Dijalägde

Zwesche der Lėmborjesche Dialekte hät mer zom Dejl öhntlesch Ongerscheide ze bemärke. Maaßtresh, de Stadt, hät jlisch en Hääd Schproochejränze en singer Nöh. Doh sinn_er e paa weshtejje dronger. Esu küdd et, dat schunn Dijalägde en der Ömjävong janz anders klenge künne, wi et Mestreechs. Heh sin e paa Ongerscheidongsmärkmohle:

• Maaßtrish litt tiräk aan der Panninge Linnėsch. Di deilt Limbursch — em Norde in Wäste vun dä Linnėsch saare se slech(t) un sön schläsch(t) udder ähnlesch. Dat heiß se träänd och dat ([s] (IPA) vum [ʃ] (IPA)), schmaal vun breid. Zigg em läzde Kreesch jeiht di Linnisch ald dorsch Vör_ööt vun Maaßtresch. En der Stadt heis-et [ʃ] (IPA)), ävver em Oste dovun, en Amby und Heer hööt mer ald sjlech [ʃlæç] (IPA).
• Maaßtrish lidd_em Oste vun dä Linnije, di et ii vum äi un et uu vum öi tränne. En der Stadt schriiv mer noch ies, schpresh: [iː/s] (IPA) un op Neederlängsch: ijs, schpresh: [ɛis] (IPA), op Kölsch: „Ieß“‚‘. En Maaßtresch heis_et hoes, schpresh: [huː/s] (IPA) un op Neederlängsch: huis, schpresh: [høys] (IPA), op Kölsch: „Huuß“. En Maastresch sellver hürt mer ald ene Houfe Dubel-selfs_luute, wat em Norde un em Oßte vun Maaßtresch noch nit esu es. Mer kännt för e Beishpell bij, spresch: [bɛi] (IPA), dat bedügg „bei“ oder „Bei“, je noh_m Tohn, un nit bie, wi anderswoh en Lėmborsch. Uns „Zick“ heiß övversaz tied em Mestreechs un hät nur eine Selfsluut [tiː/t] (IPA) ävver „Zigge“ heiß tije un hädd_er ald ene dubbelte: [tɛiə] (IPA).
• Zwei Dubbel_selfs_luute uss_em Meddelneederlängsch, ie un oe, wääde em Mestreechs jenou esu jeschrevve un klenge [iː] (IPA) un [uː] (IPA). „Ruud“ heiß allsu roed un klengk [ʁuːt] (IPA) jraad wi bei ons. Ävver en Meersse ess_et rwad un klengk [ʁwɑt] (IPA) un em Valkenburjer Platt schrieve se: road un saare: [ʁoɑt] (IPA) doför.
• En -rs am Woot_engk hät et Mestreechs noch behallde vun älldere Zohschtänd vun de Sprooche. Ößlesch vun Maaßtrėsh es doh druß ävver ald -(r)sj jewoode, dat klengk: [ʁʃ] (IPA).

Ähnleschkeite zwesche em Mestreechs un ander Lėmborjesche Dijalägde

Der jrüüßte Deil vun singe Eijeschaffte hät et Mestreechs ävver met de andere Lėmborjesche Dialekte jemeinsam.:

• Maßßtresh litt em Noodwäste vun der Benrother Linėsh, un noch södößlesch vun dä Uerdinger Linėsh. Dat bedügg, dat mer heh iech maak hüürt, un nit dat neederdüütsche ik maak un och nit dat meddel- un huhdüütsche ech mach udder ich mache. Dat hallde vill vun de SproocheWesseschaffler för et weeschteschste Aanzeishe för ze entscheide, ov_ene Dialek Lėmborjesch es udder nit.
• Em Mestreechs kam_me de lange Selbe op zwei Aate bitoone. Wi bei ons jidd_et der Schleiftoon un der Stooßtoon. Dovun jeiht dä eezte eetz huh un dann widder eronger, un dä ander jeiht bloos_eraf. Weil di wi bei ons jelääjentlesch deene künne, för Wööter ze ongerscheide, zwesche dänne söns alles ejaal es bes op dä Toon, es et Mestreechs och en ToonSprooch. Ävver opjepaß: kood_em Sööde vun Maaßtresch, öm di Ööt Eijsden_un Riemst eröm, jidde e klein Jebeed, woh mer di Töön zwa hät, wo se ävver hück kein Bedügdenesse mieh ongerscheide donn. .
• Em Lėmborjesche un Mestreechs kennt mer, angersch wi em Neederlängsch, der Ömluut en de Verkleinerungsforme, en de Plurahlforme vun de männlesche Wööter un beim jrammatesche Beuje vun de starke Värbe.
• Mer ongerscheidt noch zwesche drei jrammatesche Jeschlääschter em Mestreechs, wi em övverije Lėmborjesch, wat et Holländesch nit, un et |Braabantsche koum noch hät.
• Wööter, di orshprönglesh en de Einzahl ene koote Selfsluut hatte un em Plurrahl ene lange, di han em Mestreechs un em janze Lėmborjesch en beidse Fäll ene lange Selfsluut: daak, 'daker bedügg Dach, Dääsher jäjeövver em Neederlängsch: dak, daken.
• Dat Woot 'Du kennt mer un bruch mer em Lėmborjesch un em Mestreechs noch. Em Neederlängsch dojääje es dat verschött jejange, un mer säät jij doför, wat vun de Sproochentwecklong heer mem ‚Ühr‘ verwand es.
• De Selfsluute ê un ô vum Urjermanisch sin em Mestreechs nit zoh ie [i, iː] (IPA) un u [u, uː] (IPA) jewoode. Em janze Lemborjesh heis et 'beer [beːʁ] (IPA), ävve en Deutsch heis et Bier, un em Nederlängsch säät mer bier, dat klengk dann heh un dph je noh Landschavv un em Zosammehang em Saz [biɑ] (IPA) udder [biːr] (IPA) udder [biːɹ] (IPA).
• Dat sk- vum Aanfang vun urjermanisch e Wööt es wi em Deutsch zo [∫] (IPA) un nit zo [sx] (IPA) wi em Nederlängsch jewoode.
• E -T aam Engk vun de Wööter flüsch fott henger dä Metluute b, ch, d, f, g, k, p un s. Noh enem m weed et zoh enem -p wi et och bei uns jewöhnlesch es. Noch enem ng weed et en e -k ömjewandelt, wat mer ons och esu känne.
• Dat W weed alleins met beide Leppe jebildt, der ohne de Zäng, bilabial, wi mer en de Weßeschff säät, wat mier bloß jelääjentlesch un lang nit en alle Dialekte han.
• Et R weed wi em Kölsche un wi em Franzüüsesch janz vüüre met der Stroß jebild, mer sääd och e „jerevve R“, udder es der Wesseschaff „uvulare Approximant“ un schrief [ʁ] (IPA) en de Engenazjonaale Luutschreff. Em Jäjesaz zom Mestreechs un övverije Lemborjesch hät mer em Neederlängsch der alveolare Vibrant [r] (IPA) udder der alveolare Approximant [ɹ] (IPA) aan dö Shtell.

De Tön

Jraad wi de ander Limborjesche Dialekte och, kännd et Mestreechs en janze Hääd Tön, un dobei sin_er vill sellefsluute, di et Neederlängsch un et Deutsch nit hät. Dröm han di Limborjesche Dialekte och ene Knubbel dijakrėtėsche Zeijsche, di em en Nederlängsch velleisch ens en Främbwööter liß, ävver söns nit känne deiht. Loor och onge onger de Ottojrafii.

De Einzel Selfsluute

De einzel Sellefsluute em Mestreechs Plat sinn_er:

Schreff- zeische			Ton [IPA] (IPA)	—    Beischpell    —			Beischpell op Kölsch
				op Mestreechs	Övversaz				Dobei jesaat
	a		[ɑ]	kat	Katz		--		es wi em Nederlängsch ene hengere Vokahl
	aa		[aː]	maan	Mann		Hahn		es öff länger
	ao		[ɒː]	maon	Mohnd		--
	äö		[œː]	häöm	imm, inn		Blötsch		es öff ene Ömluut vum ao
	e		[æ] ([ɛ])	werk	Ärbeet		jät
	e		[ə]	de	di/dä		et		dat es ene Schwa
	è		[ɛ]	wèrke	ärbeide		jeck
	ee		[eː]	wee	wä		See		keine Nohschlaach!
	eu		[øː]	leus	(du/hä) liß		böß		keine Nohschlaach!
	i		[ɪ]	hin	Henn		fringse
	ie		[i]	diech	do, dir, dech		nix		dat es koot!
	ie		[iː]	zie	Meer		schpiele
	o		[ɔ]	lot	loß		fott
	ó		[o]	lótsj	lötsch		Boz
	ö		[œ]	dörp	Dörp		Söck
	oe		[uː]	hoes	Hus		tuute
	oo		[oː]	hoond	Hongk		doof		keine Nohschlaach!
	u		[ʏ]	un	Öllisch		Bützje
	uu		[yː]	vuur	Füür		Füür

De Dubbel Selfsluute

Et jitt ääschte un unääschte Dubbel-Sellefsluute em Mestreechs:

Schreff- zeische			Ton [IPA] (IPA)	—    Beischpell    —			Beischpell op Kölsch
				op Mestreechs	Övversaz				Dobei jesaat
	aaj		[aːi]	aajd	ahl		--		hät mer öff em Mestreechs
	aoj		[ɒːi]	slaoj	Schlooht		--
	äöj		[œːi]	dräöj	Fädeme		--		es sellde
	aj		[ɑi]	ajdste	ähleste(r)		fein, drei		es sellde, klengk nit janz wi em Kölsch
	au		[ɑu]	auto	Auto		Auto, Schabau		klengk spetzer wi wi em Kölsch
	aw		[ɑw]	klaw	Klau		--		dat w kam_mer do joot hüüre
	ei, ij		[ɛ(ː)ɪ]	ei	Ei		Ei, dobei		manchmohl uch [ɛː] jeschproche
	ej		[æj]	hej	hätt		Sei		klengk nit janz wi em Kölsch
	ew		[æw]	klewke	Kläuche		--		es sellde
	iew		[iːw]	kiew	Kiem		--		hät mer nit esu öff
	oj		[ɔi]	trojt	[hä] hieroot		neu		klengk nit janz esu wi em Kölsch
	ooj		[oːj]	snooj	schnett		--
	ou		[ɔu]	douf	doof		Bou		klengk spetzer wi wi em Kölsch
	ui		[øi]	buimke	Bäumche		Keue		es sellde, övv ene Ömluut vum ou, klengk nit janz wi em Kölsch

De Metluute

Schreff- zeische			Ton [IPA] (IPA)	—    Beischpell    —			Beischpell op Kölsch
				op Mestreechs	Övversaz				Dobei jesaat
	b		[b]	broor	Brooder		Bütt
	ch		[x], [ç]	ouch	och		--		wie em Bönnsch, der Kölsche kännt dat nit
	d		[d]	daak	Dach		Dėng		aam Engk vun Wööter klengk et ävver wi [t]
	f		[f]	fien	fein, fing		Fott
	g		[ɣ], [ʝ]	good	jood		--		ähnlesch wi et ch, ävver shtemmhaff aam Silbeaanfang
	gk		[g]	lègke	lääje		Daggel		hät mer blooß em Ennere vun Wööter
	h		[h]	hei	heh		hä
	j		[j]	ja	joh		joht!
	k		[k]	klaor	kloh		Kall		niemohls med_ennem kleine h dobei!
	l		[l]	leef	lev		Lall
	m		[m]	miew	Möhw		Möhn
	n		[n]	nui	neu		Nüggel
	ng		[ŋ]	ing	eng, schmaal		bang
	p		[p]	pries	Pries		Pann		niemohls med_ennem kleine h dobei!
	r		[ʁ]	roond	rond		röösesch
	s		[s]	as	Achs		ens
	sj		[ʃ]	sjeep	Scheff		Schoppe
	t		[t]	tied	Zick		Tappes		niemohls med_ennem kleine h dobei!
	v		[v]	veer	vier		bovve		emmer met Schtemm!
	w		[w]	wien	Wing		wä?		emmer met beide Leppe un der ohne Zäng!
	z		[z]	zie	Meer		See		eine Luut, emmer met Schtemm!

De Orthojrafie

Met heh dä Bochstabe un Kombinazjohne vun Bochstabe weed et Mestreechs jeschrevve:

De Metluute

b

ch

d

f

g

gk

h

j

k

l

m

n

ng

p

r

s

sj

t

v

w

z

De eijfache and Dubbelte Selfsluute

a

aa

aaj

aj

ao

aoj

äö

äöj

aj

au

aw

e

è

ee

ei

ej

eu

ew

i

ie

iew

o

ó

ö

oe

oo

ooj

ou

u

ui

uu

Et Mestreechs Volksleed

Em Joohr 2002 hät de Rejierung vun Maaßtresch ofizjäll e Leed en de Mestreechse Sprooch als Hümm för de Stadt aanjenumme. Dat Mestreechs Volksleed, wi se et nänne donn. De Mussik kohm em Ojinaal vum Alfons Olterdissen, dä vun 1865 bes 1923 jelääf hät, un es de läzde Shtrof vun dä Mestreechse Oper Trijn de Begijn vun 1910.

Maastrish sing Stadtleed
(Mestreechs Volksleed van 2002)

1

Hoera! Vivat! Mestreech!!!
Jao diech höbs us aon 't hart gelege,
Mestreech, door alle ieuwe heer.
Veer bleve diech altied genege
En deilde dreufheid en plezeer.
Veer huurde nao dien aw histories
Te peerd op grampeer ziene sjoet.
Ues ouge blónke bij dien glories ·
Of perelde bij diene noet.

2

En dee vaan diech 't sjoens wèlt prijze,
In taol, die al wie zinge klink,
Dat dee op nui Mestreechter wijze
Zien aajd Mestreech mèt us bezingk.
Me zong vaan diech ten alle tije,
Eus mojers zonge bij de weeg,
En voolte veer us rech tevreie
Daan zong ze e leedsje vaan Mestreech.

3

Doe, blom vaan Nederlands landouwe,
Gegreujd op 't graaf vaan Sintervaos,
Bis weerdig dobbel te besjouwe,
Gespiegeld in de blanke Maos.
'n Staar, De witste oet de klaore,
Besjijnt diech mèt häör straole zach
En, um diech zuver te bewaore,
'nen Ingel hèlt bij diech de wach.

4

Wie dèks woorste neet priesgegeve,
Mèh heels dien kroen toch opgeriech
En ongeknak bis te gebleve,
Door euze band vaan trouw aon diech.
Daorum de hand us tòwgestoke,
't Oug geriech op 't stareleech;
En weur dat oug daan ins gebroke,
Daan beidt veur us het aajd Mestreech.

Böcher

• P. Brounts, G. Chambille, J. Kurris, T. Minis, H. Paulissen, M. Simais: De Nuie Mestreechsen Dictionair. Veldeke-Krink Mestreech, Maaßtrich Schablon:Datum (Nederlands — Mestreechs, http://www.veldekemestreech.nl/dictionairenspelling/dictionair_select.aspx, afjeroofe aam Schablon:FormatDate).
• F. Aarts: Dictionairke vaan 't Mestreechs. 2. Auflage. Stichting Onderweg, Maaßtrich Schablon:Datum.
• F. Aarts: Mestreechs, eus mojertaol.
• F. Aarts: 't Verhaol vaan eus Taol. Stichting Onderweg, Maaßtrich Schablon:Datum.

Websigge

• Kengkee.nl - Websait för de Sprooch un Kultur vun Maastrech (op Mestreechs)
• Veldenke Krink Mestreech Websait (op Mestreechs)

Quelle

Hee dä Atikel eß anfänglesch översatz uß de Wikipedija op Döütsch

Hee dä Atikel eß anfänglesch översatz uß de Wikipedija op Änglish