Angola

He die Sie ös op Stolberjer Platt
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)

Vaahn va Angola

Anjola es ö Land em Süüde va Afrika. Sing Nobbere sen Sambia, Namibia, de Republek Kongo un de Demokratische Republek Kongo.

Dä Naam Anjola kütt van et woord "Ngola", de Titel van de Könninge van de State Matamba un Ndongo, de em 16. bes 18. Joorhondert södlisch van et historische Kongoreisch joof. An d Köste zm Atlantik litt önö Striif Land, ävver dr jrüützde Deel es ö Huchland, dat an sing hüükßde Ställ bes op 2619 m räckd.

Jeojrafie

Öt Wäähr

Dörch di vorschiidene Hüühde van öt Land vängd mo do ongerscheedliche Klimaregiune. An d Köste un em Norde liije d Temperature tösche 25° un 30° C. Em Huchland es öt völl köhler, un op d Spetze van d Bärch könne s sujar onger Null valle.

Planze un Deere

Beij d Vegetatiun vänd mo alles vam Räänwald em Norde, övver Bende en d Medde van Angola bes zo Wüstestriife op Namibia zo. En d ongerscheedliche Jäjende lääve vorschidene Deere. Su vängd mo alles van d Elefante övver d Zebras bes zo Löwe un Floßßpääder.

Jeschesch

De Zick voor de Kolonisierung

Op et Jebeed dat hück Angola is woore de ierste Mensche Khoisan, Verwandte vun de Buschmänne. Se leevde in klëine Jroppe vun de Jaachd, vum Veschfange in de Flöß un vum Sammele vun Vröschde. Am Aanfang vun et zwëite Joordeusend koome de Bantu op eere Wangerong vun Norde en deselvde Jejend. Se woore (und sen) stärker un vill mie als de Khoisan, de zom Deel absorbeert worde, zom Deel sesch noo Söde zeröcktrokke; en paa Jroppe lewwe do noch in Södangola, andere in Namibia, Botswana un Södafrika.

De Bantu sen in et janze Jebeed jebliwwe un han sesch met de Zick en en Zahl Völker opjedeelt, die Buure un Veezöschde woore un sen (un och jet Veschfang un Jaachd bedriewe). Se han sesch politisch orjanisiert, en jrooße un klëine "Könningstümer". Et jrüeste woor et Könningsrëisch Kongo, met de Houpstadt M'Banza Kongo in de Nordweste vun et hüüdije Angola, äwwe met deele et de hüüdije Demokratische Republik Kongo, de hüüdije Republek Kongo on et hüüdije Gabon. Dozo gehüürde et janze Bakongovolk. En de Söde vun dese Rëisch joof et de kleinere Rëische Matamba un Ndongo wo de Bevölkerung Ambundu woore. In de Nordoste vun et hüüdije Angola un de Söde vun de hüüdije Demokratische Republek Kongo looch et Lundarëich met Lunda- on Chokwe-Völker. En et Zentrom un de Söde von et hüüdije Angola joof et klëine "Könningstümer" vun de Owimbundu un vun de Owambo - äwwe de meeste Owambo leevde in et hüüdije Namibija.

De Zick met portugiesische Siedlonge aan de Küs

1483 sen de Portugiese op ihre Seevaarte in Kontakt met däm Könningsrëisch Kongo jekumme. Se han de Könning un sing Familich, un och de meste vun die wischtije Familije, zom Christendom bekiert un de portugiesische Sprooch, lese un schriewe geliert. Dofür dörfde se aanfange Handel ze driewe - un dat woor em allgemeen Sklavehandel. Portugiesische Händlere jröndete klëine Siedlonge in däm Kongorëisch - an däm Kongofloss und direk södlich dovun an de Atlantiküs in Soyo, dat hück zo Anjola jehüürt.

Dat woor äwwe vöör de Portugiese nit jenoog, will dat mer in Brasilije, in de karibische Ländere un ooch in Nordamerika imme mie Sklave jebruch hät. De Portugiese han deswäje 1575 södlich vun däm Kongorëisch en eijene Stadt aan de Atlantikküs jebout, in däm Jebied vun de Ambundu, un nannten se Luanda. Luanda woor bes in et 19. Joorhonderd de Houpplaaz vun de portugiesische Sklavehandel, en die Portugiesen besetzde och et Jebieed direkt ößlisch vun Luanda, met klëine Siedlonge aan däm Kwanzafloß. In däm Sklavehandel woore de Könningsrëische Matamba un Ndongo wischtije Partner, äwwe et joof och of Konflikte med_em.

Vun Luanda us jröndete de Portugiesen noch andere, klëinere Handelssiedlonge aan de Atlantikküs meer södlisch, un 1617 en zwëite Stadt, Benguela. Vun do us wood nit alleen Sklavehandel jedriwwe. De Ovimbundu, die östlich vun Benguela un in de Berje vun et hüüdije Zentralanjola lewwe, orjaniseerde Karawane de vun Zentralafrika Waks, Honnich, Elfenbëin u. a. no Benguela jebrach hänn, bis an et End vun däm 19. Joorhonderd. Luanda un Benguela, de klëinere Siedlunge aan de Küs un das Jebied drom herum wood in däm 18. Joorhonderd zesamme "Angola" genannt.

De Besetzong un Kolonisierong

Iers in de Aanvang vun däm 19. Joorhondert vinge de Portugiese aan, dat Hinterland ze besetze. Dozo moßde se öwwe drießisch Veldzöösch maache. Se hän dobei versoochd, soveel Land ze krijje wie mööschlisch, äwwe se moßte de Jränze met België, Deutschland, England un Frankrëisch verhandele, die in de Jäjend och Land besetzde. Iers in de 1920e Joore woor et Jebied vun däm hüüdije Angola definitief afjejränz on besetz.

En de Kolonie Anjola woord natüürlisch en Verwaltongsapparat enjeresch, dä op de een Sick en Infrastruktur opboude, op de andere Sick de Mensche kontrolleerde on Stüüre on Ärbëid von önö verlangde. Katholische un evanjelische Missionare sorjde vöor de Verchrislischong vun praktisch de janze Bevölkerong, och vöör Schoole vöör en Minderhëid vun de Kindere. Et koome och imme mie Portugiese no Anjola - in de 1950e Joore wooren_et öwwe 200 000. Se woore allgemeen ärm un bedriewde Klëinhandel, Landweetschaf un Handwerk, äwwe se woore de Herre vun däm Land, wo et en kloore Trennong joof zwesche drëi Rasse: de Wëiße, de Schwazze un de Mischlinge (jenannt "mestiços") die als en ëijen Rasse anjesinn woore. De Wëiße woore all Staatsbürjer, och de mieste "Mischlinge", äwwe vun de Schwazze alleen en Minderhëid vun "civilizados", de Portugesisch kalle, schriewe un leese kunnte.

Dä Wedderstand jejen de Besetzong

De letzte Opstand vun en Volk (et woore de Vakuvale em Söde) joof et in de 1940e Joore. En de 1950e Joore joof et en opstand jejen de Zwangsanbou vun Boumwoll, en de Baixa da Cassanje, ößlisch vun Luanda. Et wischtischste woor äwwer, dat sich domols em Onderjrond Jruppe bildete, die vöör de Onafhängischkëid vun janz Angola woore - esu wie die vun andere Kolonië en Afrika. En de 1960e Joore orjaniseerde sesch drëi "nationalistische" Bewejongen:

• de Frente Nacional da Libertação de Angola (FNLA), däm sinn Basis houpsäschlisch Bakongo woore un dat sing Zentraal in Kinshasa hätt, will et nooberland Zaire all onafhänglisch woor;
• et Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA), dat sing Basis houpsäschlisch onder de Ambundu und die Mischlinge hätt un wo och en Zahl Wëiße metmaachde; sing Zentral woor in Alger un dann in Brazzaville;
• de União Nacional para a Independência Total de Angola (UNITA), wo de Basis houpsäschlisch us Ovimbundu un Völkere vun Osangjola woor.

En de Exklave Cabinda joof et noch de Frente para a Libertação do Enclave de Cabinda (FLEC), die vöör de Onafhänglischkeid vun Cabinda separat vun Anjola woor.

De vier Bewejonge vinge 1961 mit opstände em Nordweste un in Luanda aan, äwwe de Portugiesen woore ze stärk dovöör, sudat se vun 1964 aan met Guerillaakzione aanvinge. Dabei hadde se de Onderstützong vun en Zahl vun Ländere: de FNLA vun Zaire un China, et MPLA vun Aljerië, Congo-Brazzaville, Cuba, Ginea un de Sowjetunion, de UNITA vun China, Sambia un et Aparthëid-Regime vun Södafrika. Dä "Befrëiongskriesch" düürte bes 1974, bleef äwwe faß janz op kleine Jränzjebiete beschränk on woor am End vöör de Bewejonge militärisch verluere.

Entkolonisierong

De Situation wood op eine Schlaach anders, als am 25. April 1974 in Portugal önö militärische Staatsstrëisch dat reaktionäre un autoritäre Salazar-Regime afschaffde, dat sick de 1920e Joore do existiert hätt. Dat neue, demokratische Regime ving direk domet aan, de Onafhänglischkeid vun de Kolonië vüürzebereide. In Anjola hüürte dä Kriesch met de Portugiese schun em April 1974 op, äwwe em Mai ving önö Kriesch zwesche de vier Bewejonge aan.

Ze iers woore FNLA un UNITA stärker als dat MPLA. Se han en däm Moment mie bewaffnede Lück em Land selws jehadd un han de Onderstötzong vun Zaire un Apartheid-Södafrika jehadd. Dat MPLA hätt en Luanda, Lobito un Benguela Milize vun jonge Lück orjanisiert, met de helf vun desertierde portugiesische Militärs. Als de Saach vöör dat MPLA binoh verluere woor, het Kuba en paar Bataljone jescheck un esu de Sowjetunion dozo gebrach, och sing Onderstötzong ze jäwwe. MPLA un Kuba han bes November 1975 de wischtischsde Jebiede vun Anjola besetz, och Cabinda met singe Äädölquelle. Am 11. November 1975 hätt dat MPLA in Luanda de Onafhänglischkëid vun Anjola prokamierd, un en dä sälwe moment han FNLA & UNITA dat sälwe en Huambo jedonn.

Onafhänglischkëid on Börjerkriesch

MPLA & Kuba han derek donoh Huambo un de rest vun Anjola besäts. De Rejierong vun FNLA & UNITA hät praktisch nit funksioniert. De Lück vun däm FNLA sen noh Zaire zeröck jejange, äwwe en deel vun de FNLA-Soldate es vun Södafrika vöör en Söldnerbattaljon rekrutierd woore. De UNITA hädd sesch noh Ostanjola zeröckjetrokke und hädd derek aanjevange, önö Jerilljakriesch jejen dat MPLA zo orjanisiere, dä bes 2002 jedüürd hädd.

Bevölkerong

D jrüützde Städte

Bleck op Luanda

D meedsde Äwohner hät d Houpstadt Luanda met öwwer 6,5 Milliun Lüüh. Donoh komme d Städt Huambo met öwwer 665.000 un Benguela suwi Lobito met öwwer 150.000 Inwohner. Hück lewwe meer dann de Hälfde van de Anjolaner in Städte.

Weetschaflische Situatiun

Anjola jehüüd zo de Länder de in de letzte Zick weetschaflisch am stärksde jewakse sinn (2010 meer dann 10%), speziell dörch Äädöl un Diamante, un de Weetschaf vun Anjola es 2011 de aachtjrützde vun Afrika. Noor 30 - 40 % van öt Volk werkd en d Landweetschaf, wobeij vör allem Kaffe on Mais ajebouwd weed. Et jitt ooch industrie, äwwer net esu veel. En kleine Deel vun de Lück es risch, en Luanda es dis Joor (2011) de düursde Stadt in de Wäld, äwwer de meeste Lück sin ärm. 52% lewwe vun wennije dann 1 € am daach. Mä onjeväär 30 % van d Lüüh hand Zojang zo Vorsorjung dörch önö Doktr.

Websiij

• Ö paar Zaahle övver Angola

Referenze

D Staate ä Zentralafrika

Angjola | Äquatorialguinea | Jabuun | Kammerun | Demokratische Republek Kongo | Kongo | Sao Tomee un Prinzip | Sammbija | Tschatt | Zäntral Afrikanesche Republek |

D Staate em Süüde va Afrika

Angola | Botswana | Lesoto | Madagaska | Malawi | Mosambik | Namibia | Sambia | Simbabwe | Südafrika | Swasiland